Pajtuny
Położenie: ok. 3 km na północ od Purdy
Dawne nazwy: Peythunen (1374), Pataunen (1755), Pathaunen (1939)
Historia
Przywilejem z 26 stycznia 1374 r. kapituła warmińska nadała majątek wielkości 30 łanów (503,70 ha) na prawie chełmińskim Prusowi o imieniu Peuthune i od razu od jego imienia nazwany Peythunen. Nazwa ta funkcjonowała jeszcze w 1656 r., w XVIII w. już jako Pataunen, ale równolegle pojawia się spolszczona nazwa Pajtuny, pisana jednak w postaci wtórnie zniemczonej jako Paitunen. Słowniki nazw miejscowych z 1820, 1836, 1870, podają wersje obydwie.
Wojny polsko-krzyżackie w ciągu XV w. powodowały, iż majątek, po utracie właścicieli, wracał do rąk kapituły i stawał się przedmiotem kolejnych nadań. W tym okresie kapituła wyłączyła z majątku obszar 7,5 łana (ok. 126 ha) na uposażenie kilku gospodarstw czynszowych, z których dochód przeznaczono na potrzeby kustodii katedralnej we Fromboku. Od początku były jednak kłopoty z pełną obsadą tych gospodarstw – jedno z nich, wielkości 1,5 łana (25 ha), pozostawało bez obsady w l. 1480-1519, pomimo wysoce atrakcyjnej zachęty w postaci 10 lat wolnych od czynszu. Świadczy to o wyjątkowo trudnych warunkach związanych z zagospodarowaniem od dawna ugorującej ziemi.
Osadnikami tej małej wsi powstałej przy majątku byli przybysze z Mazowsza: W 1514 r. Monder Matzki (Macko Mądry) i Janko Sterki, w 1520 r. Jakub Schippelsky, w 1525 r. Piotr Szafraniec. Majątek liczył więc ostatecznie 22,5 łana (380 ha), z czego dalsze 3 łany od drugiej połowy XVII w. ujęto na rzecz młyna (w Pajtuńskim Młynie). W końcu XV w. posiadaczem majątku był Jakub, niewątpliwie Polak.
W 1614 r. właścicielem był von Wildenaw-Kozłowski, od 1631 r. posiadała go rodzina szlachecka Zagórnych, herbu Rogala. W tutejszym dworze urodził się ok. 1640 r. kanonik warmiński Andrzej Zagórny, który był wpierw proboszczem w Olsztynie (1670-1674, zm. 1690). Pajtuny (a także pobliski majątek Wyrandy) odziedziczył brat Piotr. Z małżeństwa Piotra Zagórnego z Gertrudą, córką burgrabiego orneckiego Jana Łączyńskiego, urodziły się w Pajtunach w l. 1686-1694 cztery córki. W 1697 r. Pajtuny znalazły się w rękach Mikołaja Wołowskiego herbu Prus – na pobliskim Prejłowie już wcześniej rezydował jego stryj Jan. Z rodziny tej, przybyłej z Mazowsza, pochodził kanonik warmiński Jan Wołowski (1635-1697). W 1708 r. majątek znajdował się w posiadaniu rodziny szlacheckiej Młodzianowskich herbu Dąbrowa, zaś w latach 1740-1787 posiadali go Badyńscy herbu Jelita. Mieli też Wały, Wesołowo i Radostowo, lecz ich gniazdem rodowym były Maruny pod Barczewem. Siedział tam już w 1730 r. podporucznik w wojsku polskim Antoni Badyński. Jego żona Joanna Elżbieta była córką Pawła Bogdańskiego, dziedzica na Bogdanach pod Barczewem. Z ich 6 synów, którzy urodzili się w Marunach w l. 1742-1767, dobra dziedziczyć miał najstarszy Jan Zygmunt Bonawentura oraz młody Franciszek Henryk, ożeniony w 1778 r. z Anną Marianną Wilkaniec, dyrektor sądu ziemskiego w Lidzbarku. Obaj ukończyli gimnazjum jezuickie w Reszlu. W 1774 r. Pajtuny i pozostałe dobra należały do wdowy po Antonim, która pozostawała w Mazurach z trojgiem nieletnich jeszcze synów. Zapewne po jej śmierci Pajtuny zostały sprzedane. W latach 1787-1806 posiadała je rodzina von Pastau (nobilitowana przez króla pruskiego w 1743 r.), na Warmii nieznana, zatem niewątpliwie ewangelicka.
Po zaborze Warmii przez Prusy, tj. po 1772 r., w Pajtunach rozróżniano wieś królewską i majątek szlachecki, które w 1820 r. liczyły łącznie 17 domów i 132 mieszkańców. We wsi istniała karczma, którą posiadał Jan Lengowski. Przed 1820 r. Pajtuny nabyła rodzina Freitag, ale z późniejszych danych wynika, że chodzi tu o stosunkowo niewielką posiadłość majątkową liczącą 144 ha, różną od omawianej. Powstała ona na początku XIX w. jako tzw. Nowe Pajtuny (Neu Pathaunen), nieco dalej na północny wschód od Pajtun właściwych. Nowe Pajtuny znajdowały się w posiadaniu tej samej rodziny jeszcze w 1889 r. W 1907 r. posiadał je Albert Schacht, zaś w 1922 r. Walentyn Wermter. W istocie było to wówczas większe gospodarstwo chłopskie liczące 115 ha. Natomiast Pajtuny właściwe w 1889 r. liczyły 370 ha (w tym 40 ha lasu) i posiadał je Karl Wiepking. Po raz ostatni wymieniany jest w 1905 r. jako właściciel majątku liczącego 400 ha. W 1907 r. tenże majątek był już własnością generała w stanie spoczynku von Berckena, który uruchomił produkcję torfu opałowego. Posiadał też Prejłowo. Po jego śmierci majątek w 1922 r. znajdowała się w rękach spadkobierców. W 1928 r. majątek ten wraz z wsią oraz Nowymi Pajtunami liczył 193 mieszkańców.

Pajtuński Młyn
Położenie: ok. 2 km od Pajtun, nad Kośną
Dawne nazwy: Peythun Muhle (1615), Pathaunenmohle (1939)
Historia
W1374 r. założony został przez kapitułę warmińską majątek Pajtuny. W drugiej połowie XV w. obok majątku powstała niewielka wieś czynszowa. Założono także młyn zbudowany na rzece Kośnie, w odległości pół km na zachód od wsi i majątku. Młyn nigdy nie należał do majątku – stanowił osobną posiadłość uposażoną w 3 łany ziemi (50,37 ha) i nadawany był przez kapitułę jako lenno na prawie chełmińskim. W 1486 r. administrator kapituły zwolnił młynarza Sandera na 8 lat od opłat czynszowych w zamian za to, że wyposaży młyn w drugie koło. Po upływie wolnizny młynarz miał płacić roczny czynsz w wymiarze 2,5 łaszta żyta. W 1619 r. młynarz gotów był wnieść na rzecz kapituły znaczą opłatę za prawo sprowadzenia ze Szwajcarii drugiego, bardziej wydajnego kamienia młyńskiego.
Spalony na początku wojny szwedzkiej w 1655 r. został odbudowany przez kapitułę w 1660 r. i sprzedany Maciejowi Kargowskiemu, z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu w wymiarze 3 łasztów żyta. Z powodu zaniedbań młynarza młyn podupadł i 6 lipca 1674 r. kapituła nadała go Andrzejowi Hermannowi, młynarzowi z Rusi, za 1000 grzywien pruskich odstępnego. Na mocy osobnego przywileju z 16 listopada 1675 r. wymierzono młynarzowi roczny czynsz w wymiarze 1,5 łaszta żyta.
W spisie majątkowym sporządzonym po zaborze Warmii przez Prusy w 1772 r. określony został jako czynny. W 1785 r. posiadłość młyńska związana była z dwoma domami mieszkalnymi. W 1820 r. posiadaczem młyna na prawie chełmińskim był Potsch. Stała tam tylko młynarzówka, zamieszkiwana przez 8 osób. W urzędowym spisie miejscowości z 1928 r. Pajtuny wymienia się, jako „majątek rycerski”, jako „wieś”, jako „młyn” oraz „wybudowanie”, czyli Nowe Pajtuny. Wszystko razem liczyło 192 mieszkańców.
W okresie międzywojennym posiadłość młyńska została formalnie wyodrębniona administracyjnie od wsi Pajtuny i nazwana odtąd Pathaunenmohle, czyli Pajtuński Młyn. Dziś odróżnia się: Pajtuny jako wieś, Nowe Pajtuny – osiedle i Pajtuński Młyn – obszar administracyjny młyna wodnego. 22 stycznia 1945 r. młyn obsadzony był przez załogę Wehrmachtu i broniony kosztem dużych strat. Walki toczono też na moście w Pajtuńskim Młynie.