Klebark Wielki
Położenie: 10 km na południowy wschód od Olsztyna
(1939: Gross Kleeberg)
Historia
Wieś o nazwie Cleberg została założona przez kapitułę warmińską na mocy przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim z 27 maja 1357 r. Zasadźcą był Prus Johannes, który otrzymał 8 łanów wolnych, a dla chłopów 52 łany czynszowe, z czternastoma latami wolnizny. W sumie zatem miała to być bardzo duża wieś 60-łanowa (1007,50), lokowana na bardzo trudnym puszczańskim terenie, w pobliżu świeżo założonego miasta Olsztyna. Przywilej lokacyjny nie wspominał o założeniu kościoła – wieś należała początkowo do parafii w Klewkach. Kościół zbudowano krótko po 1400 r., ponieważ w 1420 r. przybył tu nowy proboszcz Georg Hese, by objąć parafię po swoim poprzedniku Jakubie Rogenschutzu.
Wieś została całkowicie zniszczona w 1455 r. (w czasie wojny 13-letniej), ale kościół ocalał, skoro dopiero w 1580 r. zastąpiono go nową budowlą, murowaną. Była to budowla niewielka – liczyła 74 stopy długości, 37,5 stopy szerokości i 10 stóp wysokości (stopa = 0,37m). Kościół ten konsekrował biskup Marcin Kromer 1 sierpnia 1581 r., ku czci Znalezienia Św. Krzyża i Nawiedzenia NMP. Do połowy XVI w. parafię w przewadze zamieszkiwali Prusowie – jeszcze ok. połowy XVI w. kazania tłumaczono na język pruski. Jednak Prusowie w coraz większym stopniu stapiali się z napływającym z Mazowsza żywiołem polskim, który w drugiej połowie XVI w. zdecydowanie przeważał.
Już w 1517 i 1521 r. Mikołaj Kopernik jako administrator kapituły w Olsztynie lokował tu polskich osadników. W 1582 r. występuje tu proboszcz Marcin Czaplicki, a w szkole parafialnej nauczał Bartłomiej z Pułtuska. W 1598 r. proboszczem był Marcin Korzeniowski, a nauczycielem Szymon Jaworski. Po wojnie polsko-krzyżackiej z lat 1519-1521 i po zniszczeniach, jakich doznała wieś, nowe osadnictwo organizowało się nie w jednym jak dotychczas, lecz w dwóch miejscach, dokonując przez to de facto podziału wsi na dwie części. Kapituła warmińska przywilejem z dnia 4 września 1587 r. usankcjonowała podział na dwie równe części, po 30 każda, w tym 4 łany sołeckie. Tym samym zostały wówczas założone dwie odrębne wsie: Klebark Wielki (zwany też Starym – Alt Cleberg) i Klebark Mały (zwany też nowym – Neu Cleberg).
Po II wojnie szwedzkiej w 1656 r. było tu tylko 3 chłopów czynszowych (oprócz 2 sołtysów), ale pustki uzupełniło osadnictwo polskie. Na pocz. XVIII w. sołtysem był Józef Jackowski, a tutejsi chłopi to Piotr Kiersnowski, Michał Kowalski, Piotr Szafryn, Michał Kranich, Wawrzyniec i Franciszek Redzykowie, Wawrzyniec i Franciszek Bykowscy, Piotr i Marcin Dziubkowie, Maciej Polakowski, Urban Loczek, Walenty Obywatel, Mikołaj Karaś, Jerzy Biały, Piotr Kolonowski, Elżbieta Gburek, Agneta Wapylówna, Agata Batory, Urszula Bieńkowska, Katarzyna Biały, Anna Kronczewska, Barbara Libera, Dorota Stefanowska, Gertruda Osieja, Helena Redyk. Proboszczem w l. 1716-1729 był olsztynianin Krzysztof Möller, który ukończył gimnazjum jezuickie w Reszlu. Ufundował w Klebarku przytułek dla 4 ubogich.
Według katastru podatkowego 1773 r., sporządzonego przez urzędników pruskich po zaborze Warmii, Klebark był wsią szarwarczną na 30 łanach, z których 6 stanowiło uposażenie proboszcza Macieja Ludwiga. Karczma, którą obsługiwał Józef Doliwa, była własnością polskiej rodziny Grzymałów z Tracka. Nauczyciel nazywał się Jackowski. We wsi było 2 kowali, z których jeden nazywał się Jeski oraz krawiec Matrowski. Wieś liczyła 161 mieszkańców, którzy posiadali 90 koni, 61 wołów, 63 krowy, 70 owiec i 62 świnie. Był także pszczelarz, który trzymał w ogrodzie 2 ule. W 1785 r. we wsi były 32 chałupy, ale wskutek zniszczeń dokonanych przez wojska francuskie w 1807 r., w 1820 r. było tylko 26 chałup i 225 mieszkańców, a w 1835 r. 25 chałup i 189 mieszkańców.
Poczynania germanizacyjne władz pruskich, zwłaszcza poprzez szkołę, zrazu pozostawały daremne. Ostoją polskości był tutaj kościół. Ks. Juliusz Grzymała w 1863 r. przechowywał powstańców polskich, a wikary ks. Józef Kiszporski w 1872 r. sprowadzał z Poznania „Tygodnik Wielkopolski”. Ponieważ po śmierci proboszcza w 1878 r. nie zaniechał obowiązków duszpasterskich, był przez władze pruskie prześladowany. W szkole nie uczono wówczas języka polskiego, co rekompensować miała założona w 1881 r. jedna z pierwszych na tym terenie bibliotek polskich. W okresie międzywojennym działało tu polskie Towarzystwo Młodzieży, 4 osoby należały do Związku Polaków w Niemczech. W 1935 r. zamieszkiwało we wsi 377 katolików (w całej parafii klebarskiej 2400), z których 27 uważało język polski za swój macierzysty, a 105 nie tylko język polski, ale także niemiecki. Nabożeństwa odprawiano tu na przemian po polsku i po niemiecku.