Sołectwo Klewki Drukuj
środa, 08 grudnia 2010 10:16

Kościół w KlewkachKlewki
Położenie: ok. 10 km na południe wschód od Olsztyna, przy drodze do Szczytna
Dawna nazwa: Klaukendorf (1939)
Historia
Na mocy przywileju lennego kapituły warmińskiej z 13 kwietnia 1352 r. Klauko Hohneberg otrzymał majątek wielkości 40 łanów (671, 60 ha), nadany mu na prawie chełmińskim. Ponadto 5 łanów przeznaczono na uposażenie kościoła parafialnego. Na obszarze tego majątku Klauko założył wieś, zbudowaną na przesmyku pomiędzy jeziorami Klebarskim i Linowskim, w miejscu gdzie przesmyk ów przecina strumień łączący oba jeziora. Na tym strumieniu zbudował młyn. Klauko był z pochodzenia Prusem. Jego ojciec, rycerz Gerke, posiadał pod Lidzbarkiem folwark Hohneberg.
Gdy kustosz kapituły warmińskiej Jan Stryprock, generalny administrator biskupstwa, sam został w 1358 r. obrany biskupem, w podróż do Rzymu po bullę konfirmacyjną zabrał ze sobą Klauka. W 1558 r. powiększył jego rodowy majątek Hohneberg, a w 1363 r. nadał mu w lenno kolejny majątek, wielkości 60 łanów, pobliżu Bisztynka. Klauko był w ten sposób jednym z największych w owym czasie właścicieli ziemskich na Warmii. W 1420 r. jego syn Johannes uzyskał potwierdzenie praw do swoich posiadłości. Wieś, którą założył Klauko, od jego imienia została nazwana Klaukendorf (Wieś Klauka).
Pierwotnie był tu drewniany kościół, zastąpiony w XVI w. murowanym, który w 1581 r. konsekrował biskup Marcin Kromer p.w. św. Marii Magdaleny. Liczył zaledwie 70 stóp długości, 38 stóp szerokości i 11 stóp wysokości (stopa = 0,37 m). Ok. 1690 r. częściowo zniszczony przez pożar, po odbudowie ponownie spłonął w 1718 r. Odbudowany w oparciu o ocalałe mury obwodowe, konsekrowany został w 1720 r. p.w. św. Walentego i św. Rocha. W 1829 r. częściowo przebudowany. Od założenia w XIV w. do 1945 r. znajdował się pod patronatem miejscowych właścicieli majątku: Na wprost prawego ołtarza bocznego ustawione były ławki dla właścicieli nie tylko Klewek, ale także Trękusa i Starego Olsztyna, zaś po prawej stronie pod emporą organową – dla właścicieli Biedówka i Wojtkowizny.
Wieś niszczona była w trakcie wojen trzynastoletniej (1454-1466) i „księżej” (1479). W ciągu dziejów majątek wielokrotnie zmieniał właścicieli. Po weryfikacji dotychczasowych niepełnych ustaleń na ten temat, można przyjąć następujący łańcuch właścicieli Klewek: w 1513 r. pojawia się Mateusz von Klaukendorf, jako burgrabia zamkowy w Olsztynie. Był to prawdopodobnie potomek założyciela majątku, siedzący jeszcze na Klewkach. Jednak w połowie XVI w. Klewki są już własnością rodziny Rabe. W 1561 r. występuje tam Hans Rabe, który miał też dobra w Prusach Książęcych, był sędzią ziemskim w okręgu sztumskim. W 1563 r. z jego prezenty proboszczem został Marcin Kokoszka z diecezji płockiej, a w 1577 r. Sebastian Rembowski z Janowca. Nauczycielem szkoły parafialnej był w owym czasie Maciej Gadomski. Na terenie parafii następował zanik ludności pruskiej, która stapiała się z żywiołem polskim, napływającym tutaj z Mazowsza. Rabe przeszedł na luteranizm i zmuszony był opuścić granice Warmii.
W 1578 r. na Klewkach siedział szlachcic Krzysztof Woreński. Gniazdem rodowym Woreńskich był w owym czasie pobliski majątek Wyrandy (zwany wówczas Worein, Worain). Z tej rodziny pochodziło 2 kanoników warmińskich – Samson (1515-1586) i Jan (1562-1606). W 1582 r. na połowie włości (20 łanów) założono folwark.
W latach 1638-1641 Klewki należały do szlachcica śląskiego Pakusza (Pakusch), od którego w 1641 r. nabył je szlachcic polski Eustachy Nenchen, siedzący od 1634 r. na Ełdytach. Z tej rodziny pochodził kanonik warmiński Eustachy Placyd Nenchen (1597-1647), krewny burgrabiego orneckiego Jana, brat Kaspra, seniora konwentu cystersów i Jakuba – rajcy braniewskiego. Był sekretarzem królów Zygmunta III Wazy i Władysława IV. Jako dziedzic Klewek zapisał w testamencie czynsz z 16 łanów na rzecz beneficjum Bożego Ciała w Olsztynie. Od 1656 r. osiadł tu wspomniany jego brat Jakub. Zmuszał młynarza do nienależnego szarwarku, od którego wybroniła go kapituła. Później za jakieś wykroczenie zatrzymany został wraz z synem Karolem na zamku w Olsztynie, na co skarżył się królowi. Po nim odziedziczył majątek syn Jan Kazimierz, zmarły w 1713 r. Następnie jego majątek odziedziczyła córka Anna Marianna, która wniosła go jako wiano do swego małżeństwa z przedstawicielem znanego rodu szlacheckiego na Warmii, Zygmuntem Albertem von Hatten (Hattyńskim), urodzonym w Marunach; w 1715 r. posiadał też majątek rodowy Ełdyty oraz Świękity, Pęglity i Zielonkę, ale rezydował na Klewkach, gdzie zmarł w 1735 r., pochowany w Ełdytach. Majątkiem zarządzała wdowa, która w 1721 r. zapisała go siostrzenicy, ale syn Teodor osiągnął w kapitule unieważnienie zapisu, jako że majątek w aktualnej sytuacji potraktowano jako bona libertinalia (o prawie nieokreślonym). Wdowę pochowano w 1744 r. w miejscowym kościele (zachowany nagrobek, także herby rodzin Nenchenów i Hattyńskich).
W 1747 r. Teodor Hattyński sprzedał Klewki i Trękus. Nowym właścicielem obydwu był Jan Jerzy Weiss, dziedzic kilku majątków na Warmii, od 1741 r. burgrabia na zamku kapituły warmińskiej w Olsztynie. Miał 2 synów, z których Karol urodził się w Olsztynie, a Paweł w Klewkach. Po śmierci ojca w 1770 r. Klewki objął Karol, wówczas kapitan w wojsku polskim, ożeniony ze szlachcianką z Tracka, Symforozą z Grzymałów. W Klewkach zamieszkiwał krótko, po czym przeniósł się do Warszawy (jeszcze w 1792 r. odwiedzał krewnych w Olsztynie). W 1777 r. majątek sprzedał szlachcicowi pomorskiemu Johannesowi von Brederlow (był to pradziad feldmarszałka von Hindenburga – jego córka Florentyna Eleonora poślubiła dziadka feldmarszałka). Nabywca był luteraninem, procesował się z miejscowym proboszczem, który usiłował egzekwować od niego powinności patronackie.
W 1799 r. pojawia się kolejny właściciel Klewek baron Reischach von Reichenstein, z pochodzenia Bawarczyk. W 1801 r. zbudował w Klewkach nową rezydencję dworską – na kamieniu węgielnym, który przeniesiono później (w końcu XIX w.) do fundamentów zachowanego dziś pałacu, wyryto inicjały R. v. R. oraz datę roczną. Od ok. 1825 r. Klewki posiadał kapitan wojska polskiego Stanisław Carnevalli, syn zmarłego w 1805 r. Antoniego, niegdyś ucznia gimnazjum jezuickiego w Reszlu. Z kolei w 1834 r. pojawia się tu niejaki Ohlenschlager, ale już w l. 1842-1848 właścicielem Klewek jest Norweg Peter Thorwald Lous. W 1848 r. zachował dla siebie Trękus, a Klewki przekazał bratu Karlowi. Ten w 1852 r. założył folwarki Karlberg (dziś Wojtkowizna) oraz Ernestinenhole (Biedówko). W 1867 r. majątek objął jego syn Carl, który pobudował nowy pałac i założył przy nim park z cmentarzem rodowym (na nim też mogiły poległych w I wojnie światowej). Linia kolejowa Olsztyn-Szczytno uruchomiona w 1883 r., odcięła południową część parku od reszty założenia. Po śmierci Lousa w 1902 r., majątkiem zarządzała Erna Lous, z domu Seitz. Klewki, łącznie ze wspomnianymi folwarkami, liczyły 840 ha.
W 1913 r. majątek nabył Franz Otto, który posiadał Borki Wielbarskie. Po jego śmierci (1920), w 1923 r. wdowa poślubiła gospodarza Fritza Klemma. W 1931 r. zadłużony majątek wystawiony został na licytację. Nabył go (bez folwarków) gospodarz z Płoskini Johannes Hopfner. Obszar majątku wynosił 487 ha.
Na terenie parafii w zdecydowanej przewadze zamieszkiwała ludność polska: zarówno proboszcz Franciszek Woelki w 1839 r., jak też proboszcz Franciszek Gahbler w 1854 r. odmawiali wygłaszania kazań po niemiecku, ponieważ ich zdaniem parafia była całkowicie polska. Później władze pruskie w drodze restrykcji zarekwirowały tu księgi parafialne. W 1911 r. proboszcz Hieronim Poetsch udostępnił swoją obszerną stodołę na wiec polski organizowany przez Władysława Pieniężnego, co odbiło się później głośnym echem i naraziło proboszcza na szykany ze strony władz pruskich. W 1935 r. w Klewkach zamieszkiwało 211 katolików, nabożeństwa były po połowie polskie i niemieckie.

Biedówko
Położenie: 2 km na zachód od Klebarka Wielkiego
Dawna nazwa: (1939: Ernestinenhohe)
Historia
Folwark przy trakcie kołowym pomiędzy Klewkami a Klebarkiem Wielkim, założony 22 października 1852 r. (równocześnie z folwarkiem Wojtkowizną) przez właściciela Klewek, Norwega Karla Lousa, i nazwanym od imienia żony „Wzgórzem Ernestyny” (Ernestinenhohe).
Karl Lous przejął Klewki w 1848 r. z rąk swego brata Petera Thorwalda Lousa, który rezydował w pobliżu na Trękusku. W 1867 r. majątek objął syn, Carl Lous, który zmarł w 1902 r. Odtąd, aż do śmierci w 1913 r. majątkiem zarządzała wdowa Erna Lous, z domu Seitz, przy pomocy administratora G. Stenzela. Majątek ten liczył łącznie z wymienionymi folwarkami 840 ha. W 1913 r. nabył go właściciel Borek Wielbarskich Franz Otto. Po jego śmierci w 1920 r. folwark Ernestinenhohe został wyłączony z majątku i sprzedany osobno. Nabywcą był chłop Franz Huhn z powiatu lidzbarskiego, który w okresie powojennej inflacji zapłacił zań 1 mln marek.
Według danych z 1922 r. folwark liczył 108 ha, był zatem w rzeczywistości dużym gospodarstwem chłopskim, w którym hodowano 16 koni, 52 sztuki bydła i 15 tuczników. W 1928 r. na terenie gospodarstwa zamieszkiwało 35 osób. Właściciel wraz rodziną został rozstrzelany 22 stycznia 1945 r. przez wkraczające oddziały Armii Czerwonej. Po wojnie gospodarstwo upaństwowiono.

Wojtkowizna
Położenie: ok 2 km na wschód od Klewek
Dawne nazwy: Wojtkowizna (1772), Karlberg (1852)
Historia
W najstarszym przekazie – na mapie komornictwa olsztyńskiego sporządzonej po 1710 r. - miejscowość pojawia się w brzmieniu polskim jako Woytkowisna. Była to posiadłość młyńska założona przez kapitułę warmińską u ujścia strumienia wpływającego od południowego wschodu do Jeziora Klebarskiego. Czas powstanie osady nie jest znany. Ponieważ brak niemieckiej tradycji nazewniczej, zatem osada mogła powstać prawdopodobnie najwcześniej w drugiej połowie XVI w. lub nawet w XVII w., w okresie zdecydowanego utwierdzenia się w tych okolicach żywiołu polskiego. Młyn stał zapewne przy samym jeziorze. Dopiero bowiem po zbudowaniu w 1842 r. kanału Kiermas (łączącego rzekę Kośnę z jeziorem Umląg), do którego skierowano też strumień wypływający z Jeziora Klebarskiego, poziom tegoż jeziora obniżył się o 1 m, a jego powierzchnia zmniejszyła się o jedną trzecią. Wskutek tego Wojtkowizna znalazła się w pewnym oddaleniu od Jeziora Klebarskiego.
W rejestrze majątkowym, sporządzonym po zaborze Warmii przez Prusy w 1772 r., wymienia się młyn Woytkowiesna, należący aktualnie do właściciela majątku w Klewkach, a więc do szlachcica polskiego Karola Weissa, żonatego ze szlachcianką z Tracka, Symfrozyną Grzymalanką. W słowniku Golbecka z 1785 r. nazwa miejscowości występuje w wersji Woitkowischko z informacją, że jest to młyn szlachecki z młynarzówką (1 dym), którego właścicielem jest von Brederlow na Klewkach. W istocie Klewki należały do Brederlowa w latach 1777-1799. Później właścicielami Klewek, a zatem i młyna o nazwie Woytkowizna (która wciąż nie miała odpowiednika niemieckiego), byli kolejno: baron Reischbach von Reichenstein (1799 – ok. 1825), Stanisław Carnevalli (ok. 1825-1834), Ohlenschläger (1834-1842), Peter Thorwald Lous (1842-1848), a następnie jego brat Karl Lous. Ten ostatni nazwę Wojtkowizna zmienił na Karlberg, zakładając tam folwark nazwany tak od jego imienia. W owym czasie obniżone już lustro Jeziora Klebarskiego odsłoniło tam rozległe łąki i pastwiska. Równocześnie z Karlbergiem Lous założył drugi folwark Ernestinenhöh, dziś Biedówko, położony również w pobliżu Jeziora Klebarskiego, lecz po stronie północno-zachodniej. Po śmierci Lousa w 1902 r. majątkiem zarządzała wdowa Erna Lous z domu Seitz. W skład tego majątku, oprócz Klewek, wchodziły dwa wspomniane folwarki, łącznie 840 ha.
W 1913 r. cały ten majątek nabył Franz Otto, który posiadał też Borki Wielbraskie. Po jego śmierci w 1920 r. Karlberg sprzedano osobno. Nabył go niejaki Wedig, który następnie przekazał go w posagu swej córce. Folwark ten posiadała razem ze swym pierwszym mężem Georgiem Grossem, a po rozwodzie z drugim - Hinzmannem, do 1945 r. Folwark liczył 243 ha, ale tylko 42 ha znajdowało się pod uprawą, resztę areału stanowiły łąki,, las, nieużytki. W gospodarstwie folwarcznym posiadano 20 koni, 50 szt. bydła, 45 świń i 5 owiec. Zamieszkiwało przy folwarku 37 osób. Po 1945 r. przywrócono pierwotną nazwę Wojtkowizna.